Мемарыяльны комплекс памяці ахвяраў фашызму «Урочышча Пяскі»

Вялікая Айчынная вайна - гэта адначасова гераічная і трагічная старонка ў гісторыі Полацка. Абарона горада ў чэрвені-ліпені 1941 года стала адным з нешматлікіх прыкладаў працяглага супрацьстаяння праўзыходным сілам праціўніка ў пачатковы перыяд вайны. Шмат у чым, паспяховасць арганізаванай абароны была заслугай 174-й стралковай дывізіі камбрыга Аляксея Іванавіча Зыгіна, якая пасля амаль трох тыдняў цяжкіх баёў адступіла з Полацка, вычарпаўшы ўсе магчымасці ўтрымаць горад. Нямецкія войскі, якія ўвайшлі ў горад, ўстанавілі жорсткі акупацыйны рэжым і ў жніўні 1941 гады стварылі на тэрыторыі Полацка два лагеры для савецкіх ваеннапалонных: ДУЛАГ-155 - на тэрыторыі Зялёнага гарадка (цяпер - Баравуха-3) і ДУЛАГ-125 - на тэрыторыі былога ваеннага гарадка, які зваўся «Чырвоны гарадок ім. М. В. Фрунзе» (цяпер - Спаскі гарадок).

У памяшканнях былога ваеннага гарадка, разлічаных не больш чым на 4,5 тысяч чалавек, утрымлівалі ад 15 да 20 тысяч ваеннапалонных. За падвойным плотам з калючага дроту, замацаванага на слупах вышынёй 4 метры, знаходзіліся асноўныя будынкі лагера. Паміж радамі плота ўцекачоў надзейна ўпільнаваў калючы дрот, расцягнуты па зямлі ў выглядзе «спіраляў Бруна». На слупах як знешняй, так і ўнутранай агароджы віселі фанерныя шыльды з грозным папярэджаннем: «Падыходзіць да агароджы і пералазіць праз яе – ЗАБАРОНЕНА. Расстрэл на месцы». Па перыметры агароджы стаялі вартавыя вышкі з кулямётамі, дзе дзяжурылі вартавыя. У начны час звонку лагер ахоўвалі парныя патрулі з сабакамі, а з вышак тэрыторыя асвятлялася пражэктарамі.

Ад нечалавечых ўмоў, здзекаў, голаду, інфекцыйных захворванняў на тэрыторыі лагера штодня памірала ад 80 да 200 чалавек. Усе яны знаходзілі свой апошні прытулак у месцы пад назвай урочышча Пяскі. Туды ж прывозілі для расстрэлу падпольшчыкаў і партызан.

На другiм канцы ўрочышча Пяскі размяшчаўся лагер для мірнага насельніцтва. Ён займаў тэрыторыю паміж возерам Валова і станцыяй Грамы і праіснаваў з 1942 года да красавіка 1944 года. Вязні лагера выконвалі непасільную працу, а тых, якія выбіліся з сіл, збівалі палкамі. Для застрашвання людзей акупанты перыядычна праводзілі публічныя пакаранні смерцю. У 1944 годзе вязні будавалі абарончыя ўмацаванні вакол горада.

Усяго, па дадзеных з розных крыніц, за час акупацыі Полацка ва ўрочышчы Пяскі было знішчана і пахавана ад 40 да 100 тысяч савецкіх ваеннапалонных і мірных жыхароў.

Праца па мемарыялізацыі памяці савецкіх грамадзян, закатаваных нацысцкім рэжымам і пахаваных ва ўрочышчы Пяскі, пачалася ў канцы 1940-х гадоў. Выканкам Полацкага Савета дэпутатаў прыняў рашэнне ўсталяваць помнік на месцы учыненых злачынстваў, аднак гэта рашэнне не было выканана. У 1985 годзе ўлады вярнуліся да ідэі стварэння помніка, але прыйшлі да высновы аб немагчымасці яго ўстаноўкі з прычыны адсутнасці моста праз раку Палата. Замест помніка 8 мая 1985 гады на правым беразе ракі Палата, паміж Спаскім гарадком і Спаса-Еўфрасіннеўскім манастыром быў адкрыты Памятны Знак ахвярам фашызму.

У 1990-х гадах ва ўрочышчы Пяскі праводзілася пошукавая работа і акультурванне тэрыторыі. Непасрэдна на тэрыторыі пахавання на невялікім бетонным пастаменце была ўсталяваная Мемарыяльная шыльда ў памяць аб загінуўшых у гады Вялікай Айчыннай вайны. Гэтая шыльда пазней легла ў падмурак помніка, створанага на сродкі, сабраныя горадам-пабрацімам Фрыдрыхсхафенам.

У маі 2010 года Полацкае раённае аддзяленне Віцебскага абласнога аддзялення Грамадскага аб'яднання "Беларускі фонд міру" звярнулася ў Полацкі гарадскі выканаўчы камітэт і Савет дэпутатаў з ініцыятывай аб будаўніцтве Мемарыяльнага комплексу памяці ахвяраў фашызму «Урочышча Пяскі». Ініцыятыва была пачутая і падтрымана на сесіі Полацкага гарадскога Савета дэпутатаў. Полацкі гарвыканкам прыняў рашэнне аб будаўніцтве Мемарыяльнага комплексу памяці ахвяраў фашызму «Урочышча Пескі». Крыніцай фінансавання вызначаўся мясцовы бюджэт, спонсарская дапамога і ахвяраванні прыватных асоб.

Агульны кошт работ і матэрыялаў у той час ацэньваўся ў 1 млрд. 14484 рублёў. За кошт добраахвотных ахвяраванняў юрыдычных і фізічных асоб, прадпрыемстваў, устаноў і арганізацый было сабрана крыху больш за 600 тыс. рублёў. На гэтыя грошы была распрацавана праектна-каштарысная дакументацыя, выкананы геадэзічныя і геалагічныя работы на месцы будучага мемарыяла, праведзена экспертыза выкананых работ, выпушчана кніга «Урочышча Пяскі - тэрыторыя смерці, 1941-1944», выраблена гранітная мемарыяльная сцяна з усталяванымі прозвішчамі загінуўшых, а таксама закуплены метал на агароджу тэрыторыі. Працу падтрымала грамадскасць нямецкага горада-пабраціма Фрыдрыхсхафена, якая арганізавала збор сродкаў на ўваходны партал. З далучэннем нямецкага боку праект стаў набываць міжнародны характар.

Аднак у 2011 годзе адбылося рэзкае падаражэнне кошту матэрыялаў і работ. Сабраных сродкаў стала не хапаць. Полацкі гарвыканкам падрыхтаваў зварот у Прадстаўніцтва Саюзнай дзяржавы, якое станоўча паставілася да азначанай праблемы і вызначыла далейшы шлях атрымання фінансавання. Не застаўся ў баку Віцебскі абласны выканаўчы камітэт, які вылучыў 226 млн. руб. з абласнога бюджэту ў 2014 годзе. У Наваполацкай гарадской арганізацыі БРСМ з 25 красавіка па 10 кастрычніка праводзілася працоўная акцыя з пералікам заробленых сродкаў на будаўніцтва мемарыяльнага комплексу. Усім светам дзеля міру будавалі мемарыял на месцы шматтысячнага пахавання. 3 ліпеня 2019 года ў гонар 75-годдзя вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў ва ўрочышчы Пяскі ўпершыню прайшла вахта памяці.

Супрацоўнікі Музея баявой славы ажыццяўлялі навуковае суправаджэнне праекта па стварэнні мемарыяльнага комплексу, які расцягнуўся на доўгіх 10 гадоў. На падставе вынікаў шматгадовых даследаванняў архіваў, сведчанняў і ўспамінаў відавочцаў была выдадзена кніга «Урочышча Пяскі - тэрыторыя смерці, 1941-1944», якая расказвае пра злачынствы нацысцкага рэжыму на тэрыторыі акупаванага Полацка.

На завяршальнай стадыі будаўніцтва мемарыяльнага комплексу супрацоўнікі Музея баявой славы распрацавалі аглядную экскурсію па ўрочышчы Пяскі і праводзяць яе для жыхароў і гасцей горада. Тэматыцы, звязанай з акупацыйным рэжымам у Полацку і ​​ў прыватнасці – з месцамі масавых пахаванняў, прысвечаны навуковыя працы супрацоўнікаў музея, іх артыкулы і выступы ў розных СМІ.

У Дзень памяці і смутку 22 чэрвеня 2020 года быў адкрыты Мемарыяльны комплекс памяці ахвяраў фашызму «Урочышча Пяскі». Палачане захоўваюць памяць аб загінуўшых, і сучасны мемарыял, збудаваны да 75-годдзя Вялікай Перамогі, стаў новым увасабленнем гэтай памяці.